وەرچەرخانی وزە لە کەنداو: وانەیەکی خێرا بۆ ئەوانی تر

بەهرۆز جەعفەر 

لە سەڵتەنەتی عومانەوە بۆ سعودییە، کوەیت، قەتەر و ئیمارات گۆڕانکاریی ئێجگار گەورە لە نیوەی یەکەمی سەدەی 21 دا هاتوونەتە دی، بە جۆرێک کە تێز و گریمانە نێگەتیڤەکانی سەدەی بیستەمی لە بارەی کەلتورو تێگەیشتینی جیهانی عەرەبی تەواو پێچەوانە کردۆتەوە. ئەمە دەرفەتێکی دیکەیە کە هەرێمی کوردستان (نەک هەروەکو حکومەت، وەکو دامەزراوە ناحکومییەکانی دی ئەگەر هەی بێت) بۆ هەمەچەشنکردنی ئابورییەکەی دەتوانێت بە خێرایی سوودی لێ ببینێت؛ ئەمەش دەکاتە وەرچەرخانێکی جیۆپۆڵەتیکیی. نەک هەر وەرچەرخانی ئابوریی وزە، بەڵکو شۆڕشێک لە تێگەیشتنی کەنداودا دەبینین، بەتایبەت سعودییەو سەڵتەنەتی عومان:

بۆ نموونە؛ لە 28ی حوزەیرانی 1967 دا ” چارڵز بێلگرەڤ- Charles Belgrave ” لە وتارەکەیدا لە کۆمەڵەی شاهانەی ئاسیای ناوەڕاست لەگەڵ بەدەستهێنانی مەدالیای لۆڕێنس ئۆف عەرەبستان، چیرۆکی ناوچەی کەنداوی لە سێ وشەدا ” مرواری، چەتەی دەریایی و نەوت- Pearls, Pirates, and Petroleum”کورتکردەوە. لەو کاتەوە بۆ ئێستا ناوچەکە گۆڕانکارییەکی بەرچاوی لە هەموو بوارەکانی کۆمەڵایەتی، کولتووری، ئابووری، سیاسیدا بە خۆیەوە بینیوە. بەهەمان شێوە ڕۆبەرت بار- Rober Barr (1849-1912) لە کتێبەکەیدا بە ناوی “ڕۆژهەڵاتی نەگۆڕ- The Unchanging East”، کۆمەڵێک تێگەیشتن دەخاتە ڕوو، کە ئەمڕۆ مرۆڤێکی ئاسایی دەبینێت ئەو بۆچوونانە بۆ هەندێ لە شوێنەکانی وەک وڵاتانی کەنداوی عەرەبی ڕاست نییە، کەنداوی عەرەبی مەل و بای گۆڕانکاری قووڵ و گەشەسەندنی خێراو بێهاوتا گرتویەتیەوە. ئێمە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی بە گشتی لە ڕێگەی گۆڕانکاری لە کارلێک و پەیوەندییە مرۆییەکانەوە تێدەگەین، کە دامەزراوە کولتووری و کۆمەڵایەتییەکان لە قاڵب دەدەنەوە. گۆڕانکاری بە تێپەڕبوونی کات ڕوودەدات و زۆرجار لێکەوتەی قووڵ و درێژخایەنی بۆ کۆمەڵگا دەبێت.

پێشکەوتنە سەرنجڕاکێشەکانی کەنداو بە بێ گۆڕانی کەلتوریی و بڕیاری سیاسیی بوێرانە نەبوە؛ بوونی ئاستێکی بەرهەمهێنانی پێشکەوتوو، هەمەچەشنکردنی ئابوریی، کەمکردنەوەی کاربۆن، بایەخدان بە زیرەکی دەستکرد، سوود وەرگرتن لە پێگەی جیۆ-ستراتیجیی، هەبوونی هایدرۆکاربۆن، تاوەرە هەوربڕەکان، درووستکردنی شارە تەکنەلۆژییەکان، هەبوونی ئاستێکی بەرزی گەشتیاریی، پەیوەندییە فرە-لایەنەکانی وڵاتانی کەنداو لەگەڵ خۆرئاوا، چین، هیند، ڕووسیا و زۆر تایبەتمەندیی هاوچەرخی دیکە وامان لێدەکات گەشبین بین بەرانبەر گۆشەیەکی فراوانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە کەنداوی عەرەبییە؛

لەکاتێکدا سێ جەڵدەی گەورە؛ کۆرۆنا، جەنگی ئۆکراین، جەنگی غەزە ئابوریی جیهانی تووشی مەترسی مردن کردۆتەوە. دەبینین یەکێک لە هەرە سەرنجڕاکێشترینەکانی کەنداو، سەڵتەنەتی عومانە؛ بە هێمنی خۆی وەک ناوەندێکی جیهانی بۆ هەناردەکردنی هایدرۆجینی سەوز دادەنێت، نەک هەر عومان بەڵکو زۆرێک لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕوو لە سووتەمەنی پاک دەکەنەوە وەک ڕێگەیەک بۆ گواستنەوە بۆ داهاتوویەکی وزەی بەردەوامتر. وزەی پاک بەگشتی و بەرهەمهێنانی وزە لە ڕێگەی خۆرەوە بەتایبەتی یەکێک لە هەرە سوودە باس نەکراوەکانی ئەوەیە کە داگیرکاری و چاوی تەماحی زلهێزەکان ناهێڵێت، ئەگەر لە ڕابردوودا جەنگەکان بەهۆی دەستگەیشتن بە سەرچاوەکانی نەوت و گاز بوون، ئەمڕۆ بەرهەمهێنانی وزە لە ڕێگەی خۆر یان ڕێگەکانی ترەوە ئەوە ناهێڵێت. 

لە 2024 دا، سوڵتانییەت کە زیاتر بە هەناردەکاری نەوت و شوێنێکی گەشتیاری ناوچەیی ناسراوە، پەرە بە چەندین پڕۆژەی گەورەی هایدرۆجینی سەوز دەدات کە ئامانجیان دیکاربۆنیزەکردنی پیشەسازییەکانی عومان و هەناردەکردنی ئامۆنیای کەم کاربۆن بۆ بازاڕەکانی دیکەیە. هایدرۆجینی سەوز لە ڕێگەی پرۆسەیەکەوە بەرهەم دێت کە پێی دەوترێت ئەلکترۆلیسیس، کە تێیدا ئاو دابەش دەکرێت بۆ هایدرۆجین و ئۆکسجین بە بەکارهێنانی کارەبا کە لە سەرچاوە نوێبووەکانەوە بەرهەم دێت. شوێنی عومان لەگەڵ سەرچاوە زۆرەکانی وزەی خۆر و با و بەردەستبوونی زەوییە بەرفراوانەکانی، وای لێدەکات ببێتە کاندیدێکی ئایدیاڵ بۆ بەرهەمهێنانی گازی کەم کاربۆن. 

عومان لە پێگە جوگرافییە ناوازەکانی جیهانە، شانازی بەوە دەکات کە لە وزە نوێبوەوەکاندا پێشەنگە، کە هایدرۆجینی سەوز بە تێچووی کەم لە ڕێگەی ئەلکترۆلیزەکردنەوە بەرهەم دەهێنێت. پاشان دەتوانرێت ئەم هایدرۆجینە سەوزە لە ڕێگەی تۆڕی بۆری غازی ئێستای عومانەوە بگوازرێتەوە کە درێژییەکەی (4000) کیلۆمەترە، ئەمەش تێچووی ژێرخانی زۆر کەمدەکاتەوە بە بەراورد بە دەستپێکردن لە سفرەوە. جگە لەوەش، ئەزموونی بەرفراوانی عومان لە پرۆسێسکردن و هەناردەکردنی گازی سروشتی شل (LNG) و ئامۆنیا ڕاستەوخۆ وەرگێڕدراوە بۆ بەڕێوەبردنی کارا هایدرۆجینی سەوز و وەرگیراوەکانی.

سەڵتەنەتی عومان دوای قەتەر دووەم گەورەترین هەناردەکاری گازی سرووشتی یە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئامانجی ئەوەیە تا ساڵی 2030 لانیکەم ملیۆنێک تۆن هایدرۆجینی نوێبووەوە لە ساڵێکدا بەرهەمبهێنێت پێش ئەوەی تا ساڵی 2040 توانای زیادکردنی بۆ 3.75 ملیۆن تۆن. عومان پلانی هەیە تا ساڵی 2050 توانای هایدرۆجینی سەوزی هەبێت کە 8.5 ملیۆن تۆن بێت، کە زیاترە لە خواستی ئێستای ئەوروپا کە نزیکەی 8 ملیۆن تۆن هایدرۆجینی هایدرۆجینە. ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە پێشبینی دەکات وڵاتی کەنداو کە لەسەر ڕێگا سەرەکییەکانی بازرگانی نێوان ئەوروپا و ئاسیا دادەنیشێت، ببێتە شەشەم گەورەترین هەناردەکاری هایدرۆجین لەسەر ئاستی جیهان و گەورەترین هەناردەکاری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تا ساڵی 2030. 

لەمانە گرینگتر فاکتەری “چین” ە، کە بە سەدان ملیار دۆلاری ساڵانە لەگەڵ ئەنجومەنی هاریکاریی کەنداو پەیوەندیی دارایی و بازرگانیی هەیە، پەیوەندییەکە لە شاری زیرەک و نیۆم ی سعودییەوە تا دەگاتە فراوانکردنی بەندەرەکانی خەلیفە و زیرەکی دەستکرد و …تادوایی. چین لە هەموو وڵاتانی جیهان زیاتر نەوت هاوردە دەکات و بە نزیکەیی نیوەی نەوتەکە تەنها لە شەش وڵاتی کەنداوەوە دێت. بۆیە لە بەرانبەردا چین وەک هاوبەشی بازرگانی سەرەکی بۆ زۆربەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەستاوە و وەبەرهێنان و ژێرخانی و تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی بەرچاوی دابینکردووە. 

داتاکانی گومرگی چین ئاشکرای دەکەن کە لە ساڵی 2017 تا 2022 ئاڵوگۆڕی بازرگانی چین و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نزیکەی دوو هێندە زیادی کردووە و لە 262.5 ملیار دۆلارەوە بۆ 507.2 ملیار دۆلار گەشەی کردووە. بەگوێرەی ئاماری ئەنجومەنی دەوڵەتی چین، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خێراترین هاوبەشی بازرگانی چین بووە لە ساڵی2022، بە ڕێژەی 27.1% لە چاو ساڵی پێشووتردا.  

ئەم وڵاتانەی کەنداو، هاوپەیمانی بەهێزی ئەمریکاو بەریتانیان، بەڵام بە بێدەنگی لەگەڵ “چین” خەریکن و سوودی تەواویان لە کاڵا هەرزانەکان وەرگرتوە بو بەرزکردنەوەی ستراتیجیی خۆیان، بەهۆی دەستپێشخەری پشتێنە و ڕێگا (BRI)، ئێستا چین پشکی لە لانیکەم ٢٠ پڕۆژەی بەندەردا هەیە بەدرێژایی ڕێڕەوی دەریایی گرنگ کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا دەگرێتەوە. چین هاوبەشی ستراتیژی گشتگیر یان هاوبەشی ستراتیژی لەگەڵ 12 وڵاتی عەرەبیدا هەیە و 21 دەوڵەتی عەرەبی لەگەڵ کۆمکاری عەرەبی بە فەرمی واژۆیان لەسەر ڕێککەوتنی پرۆژەی پشتێنەو ڕێگای چینی کردووە.  

لەکاتێکدا، وڵاتانی کەنداو زانییان، جیهان ڕووی لە وزەی سەوزە، ڕوویکردۆتە سەردەمێکی نوێ، کە هەر وەرچەرخان نییە لە وزەدا؛ بەڵکو وەرچەرخانە لە نەزم و سیاسەتی جیهانی و ناوچەییدا، ئەوانیش لەپاڵ دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت و گازدا، خێرا ڕوویانکردە کەمکردنەوەی کاربۆن و بەرزڕاگرتنی پرسە ژینگەییەکان و هەمەچەشنکردنی ئابورییەکەیان.