یادگار سدیق گەڵاڵی

• دوای ئەوەی بە نێوەندگیری ئەمەریکا توانرا ئاگربەستی نێوان حیزبوڵای لوبنان و ئیسرائیل رابگەیەنرێت و ئێرانیش پێشوازی لێکرد، چاوەڕێی خاوبونەوەی گرژیەکانی ناوچەکە دەکرێت.

• سەرۆکی هەڵبژێردراوی ئەمەریکا لایەنگری سەرسەختی ئیسرائیلە چاوەڕێی لێدەکرێت کە فشارەکانی زیادبکات بۆ رێکەوتنی زیاتر لە ناوچەکەدا.

• نرخی نەوت بەهۆی مەترسیەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراستەوە بەرزترە لەوەی کە بنەماکانی خواست و خستنەڕوو دیاری دەکات.

لە ڕووی تیۆرییەوە ئاگربەستی ئیسرائیل لەگەڵ حیزبوڵا دەبێت سەقامگیری زیاتر بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەراست دابین بکات و لە ئەنجامدا کاریگەری لەسەر دابەزاندنی نرخی نەوت درووست بکات.

لە دوای روداوەکانی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ و دەستپێکردنی جەنگی ئیسرائیل لە غەزە نرخی نەوت لە سەروو ٩٠ دۆلارەوە بوو لە ئێستادا بۆ ٧٠ دۆلار دابەزیوە. ئەم ماوەیە زۆر ترین ناسەقامگیری لەنرخی نەوتدا ڕوویدا کە دەرئەنجامێکی چاوەڕوانکراوە بەهۆی کێشەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست کە نزیکەی ٣٢٪ بەرهەمی نەوتی خاو رێژەی ١٧٪ ی گازی سروشتی جیهانی لێ بەرهەم دێت. هەروەها ٤٨٪ ی یەدەگەی سەلمێنراوی نەوتی خاوی جیهان وە ٤٠٪ی یەدەگی سەلمێنراوی گازی سروشتی جیهانی لێیە.

وەکو بنەما مەترسییە جیوپۆلەتیک، ناسەقامگیری سیاسی و جەنگ هۆکارێکی گرنگی ناسەقامگیری و بەرزبوونەوەی نرخی وزەیە. چونکە بڕیارە سیاسییەکان و جەنگ مەترسی پچڕانی دابینکردنی وزەی جیهانی لێدەکرێت بەو هۆیەشەوە نرخی نەوت چاوەڕێ دەکرێت بەرزبێتەوە. بەڵام لەماوەی ١٧ مانگی کێشەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست و هەروەها بەردەوامی جەنگی روسیا ئۆکرانیا، راستە نرخی نەوت بەردەوام ناجێگیر بووە بەڵام لەبری ئەوەی ئاراستەکەی لە هەڵکشاندا بێت بەپێی ئەو بنەمایەی سەرەوە بەڵکو کێرڤی نرخی وزە و بەدیاریکراوتر نرخی نەوت بەئاراستەی دابەزین بووە.
ئەمەش چەند هۆکارێکی هەیە کە هەمووی لە چوار دەوری بنەما سەرەکییەکەی دیاریکردنی نرخ دەسووڕێتەوە کە خواست و خستنە رووە.

دابینکردن

١- کێشەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست (جەنگی ئیسرائیل لە غەزە، لوبنان, هێرشی ئێران بۆ ئیسرائیل و یەپێچەوانەوە، حوسییەکان لەیەمەن و هێرشی بەرەی مقاوەم. لە عێراق بۆ ئیسرائیل) کێشەیان بۆ دابینکردنی نەوتی جیهانی دروست نەکرد و هیچ پچڕانێک لە زنجیرەی دابینکردن رووی نەدا. لێرەو لەوێ هەڕەشە دەکرا بەڵام لە ڕووی کردارییەوە هیچ کاریگەرییەکی نەبوو.

٢ـ ماوەیەکی کەم لە دوای دەستپێکردنی جەنگی روسیا- ئۆکرانیا, روسیا توانی خۆی بگونجێنێت لەگەڵ گەمارۆکاندا و جێگرەوەی بازاڕی ئەوروپا لە ئاسیا و بەتایبەت چین و هیندستان بدۆزێتەوە و کاریگەری لەسەر دابینکردنی نەوت و گاز نەکات بگرە بە نرخی داشکاو دەیگەیاندە کڕیارەکان کە ئەمە بووە هۆی ئەوەی کە نەوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش کە ئاراستەکەی زیاتر بۆ ئاسیایە کێبڕکێ کاری بۆ دروست ببێت و داشکاندن بکەن بۆ کڕیارەکانیان واتە دابەزینی زیاتری نرخی نەوت.

خواست

•خواستی جیهان لە سەر نەوت لاوازە لەگەڵ ئەوەی وڵاتانی ناو هاوپەیمانی ئۆپیک پلەس کە نزیکەی نیوەی نەوتی بەرهەم هێنراوی جیهان دابین دەکەن خۆبەخشانە بڕی ٢.٢ ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەمیان کەم کردووەتەوە بەڵام هێشتا خستنە رووی نەوت لە بازاڕ زیاترە لە خواست لەسەری بە هۆی:

• زیاد بوونی بەرهەمی وڵاتانی دەرەوەی هاوپەیمانی ئۆپیک پلەس و بەتایبەت ئەمەریکا کە لەمانگی ئۆکتۆبەردا نزیکەی ١٣ ملیۆن و ٤٥٠ هەزار بەرمیل بەپێی راپۆرتی بەڕێوەبردنی زانیاری وزەی ئەمەریکا EIA L. هەندێ راپۆرت بڕی زیادەی رۆژانەی نەوت بە نزیکەی ٤ ملیۆن بەرمیل دەخەمڵێنن کە لە خواست زیاترە کە ئەمەش کاریگەری راستەوخۆی لەسەر خستنە ڕوو هەیە.

• سستی گەشەی ئابوری لە چین و هیندستان کە دووەم و سێهەم گەورەترین بەکار بەری نەوتی جیهانن وادەکات کە خواست کەم بێت و کاریگەربێت لە سەر نرخی نەوت.
ئەم هۆکارانە وادەکەن کە ئەگەری دابەزینی زیاتری نرخی نەوت هەبێت لە مەودای درێژدا.

هەر لەبەر مەترسی سستی خواست و دابەزینی زیاتری نرخە کە وڵاتانی ئۆپیک و هاوپەیمانی ئۆپیک پلەس پێشبینی دەکرێت لە کۆبونەوەی هەفتەی داهاتوودا بڕیار بدەن کە ئاستی بەرهەمهێنان زیاد نەکەن بەڵکو ئاستی بەرهەمی ئێستایان تا کۆتایی چارەکی یەکەمی ٢٠٢٥ درێژبکەنەوە.

ترەمپ و ئیدارەی نوێ ئەمەریکا لەگەڵ ئەوەی کە دەیانەوێت نرخی نەوت دابەزێت بەوەی کە وەبەرهێنان و بەرهەم هێنانی نەوت زیاد بکەن بەڵام مەترسی ئەوەشیان هەیە مەترسی درووست بکەن بۆ بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بەهۆی ئەگەری توندکرنەوەی گەمارۆکانیانە لە سەر ئێران و لە ئەنجامدا کەمبونەوەی هەناردەکردنی نەوتی ئێران بۆ نزمتردرین ئاست کە لە ئێستادا ١.٧ ملیۆن هەناردە دەکات، ئەمەش ئەگەری دروستکردنی مەترسی لە گەرووی هورمزدا بەکراوەیی دەهێڵێتەوە بەو هۆیەشەوە وادەکات نرخی نەوت بەرزتر بێت لەوەی کە بنەماکانی خواست و خستنەڕوو دیاری دەکات.